صفر تا صد استاندارد اتکس به ساده ترین زبان ممکن!

یکی از مطرح ترین استانداردهای طبقه بندی محیط های صنعتی، اتکس است که برگرفته از عبارت ATmospheres EXplosives می‌باشد این واژه نزد اهالی صنعت به خوبی شناخته شده است. تاییدیه اتکس(ATEX) که توسط کشورهای اروپایی پایه گذاری شده است، به قدری فراگیر است که در بسیاری از ممالک دیگر مانند ایران نیز کاربرد دارد.

در استاندارد اتکس، محیط های صنعتی از لحاظ خطر وقوع آتش سوزی و انفجار، تقسیم بندی می شوند. به هر دسته از این منطقه ها اصطلاحا زون گفته می شود. سپس، هر تجهیزی که توسط اتکس مورد بررسی قرار گیرد، یک کد دریافت میکند. این کد اتکس تعیین میکند که ایمنی تجهیز، مناسب برای استفاده در کدام یک از این زون هاست. 

بسیاری از اهالی صنعت با زون های اتکس آشنا هستند؛ اما نکته سخت تر اینجاست که بتوانیم با خواندن کد اتکس، بفهمیم که این تجهیز برای کدام یک از این زون ها مناسب است! در این مطلب از آداک فرآیند سپهر، به ساده ترین شکل تمامی زون های اتکس و نحوه خواندن کد هر تجهیز را آموزش خواهیم داد. بعد از این مطلب، به هیچ منبع دیگری در ارتباط با استاندارد اتکس نیاز نخواهید داشت؛ پس تا پایان این مطلب با ما همراه باشید!

زون های اتکس شامل چه مواردی می‌شوند؟

معیار دسته بندی زون در استاندارد اتکس سه مورد است؛ اینکه عامل انفجاری چقدر در محیط حضور دارد، محیط موردنظر معدن است یا محیط غیرمعدنی و نیز اینکه ماده انفجاری گاز است و یا غبار. بر اساس این معیارها، هرکدام از این زون ها کد خاص خود را دارند. با بالا رفتن عدد هر کد، مقدار خطر محیط کاهش پیدا می کند.

در استاندارد اتکس، برای محیط های صنعتی که در آن ها ماده انفجاری یک گاز باشد، از سه عدد 0، 1 و 2 استفاده می‌شود. در مقابل، محیط هایی که در آن ها گرد و غبار به عنوان ماده انفجاری حضور دارد، با سه عدد 20، 21 و 22 نمایش داده می‌شوند.

جالب است بدانید که چون در محیط های معدنی، گازها و غبارات به طور همزمان حضور دارند، به طور کلی این تقسیم بندی وجود ندارد. به جای آن، برای معادن از دو کد M1 و M2 استفاده می شود.

از نظر تعریف، زون 20 دقیقا معادل زون 0، 21 معادل 1 و 22 معادل زون 2 است. همانطور که گفته شد تنها تفاوت موجود این است که شماره های 20،21 و 22 مربوط به غبارات و 0، 1 و 2 مربوط به گازها هستند. اما چه چیزی تعیین می کند که یک زون 0 است یا 2؟

زون 2 برای گازها و 22 برای غبارها، کم خطرترین محیط طبقه بندی شده به شمار می‌رود. به طور کلی، منظور از زون 2، محیطی است که در آن به طور طبیعی قرار نیست تجمع ماده انفجاری رخ دهد. حتی در صورتی که تجمعی مطرح باشد، مدت زمان حضور ماده در محیط بسیار کوتاه بوده و به طور سریع برطرف خواهد شد. 

زون 1 و 21، محیط هایی هستند که خطر بیشتری دارند. اگر در محیطی در حین انجام روتین های نرمال، احتمال تجمع ماده انفجاری وجود داشته باشد، طبقه بندی این محیط ها 1 برای گازها و 21 برای غبارات خواهد بود. اما هنوز به خطرناکترین زون نرسیده ایم!

حساس ترین زون مدنظر در استاندارد اتکس، Zone 0 برای گازها و Zone 20 برای غبارات است. در این محیطها، ماده ای که از لحاظ انفجار خطرناک است، به صورت پیوسته حضور دارد. در مورد تجهیزات به کار رفته در این زون ها، بایستی نهایت دقت و ایمنی در نظر گرفته شود؛ چرا که کوچکترین غفلت می‌تواند منجر به بروز یک فاجعه شود.

حالا که با زون ها به طور کامل آشنا شدیم، وقت آن رسیده که خواندن کدها را یاد بگیریم تا بدانیم هرکدام از تجهیزات برای کدام یک از زون ها مناسب هستند.

آموزش خواندن کد اتکس به زبان ساده!

تمامی تجهیزاتی که دارای تاییدیه اتکس هستند، کد بخصوصی دارند که نشانگر این است تجهیز مورد نظر در کدام زون ها می تواند استفاده شود. البته خواندن و تفسیر این کد، می تواند برای بسیاری از افراد حتی حرفه ای، سخت باشد. در این قسمت، به ساده ترین شکل ممکن نحوه خواندن کد اتکس را آموزش می‌دهیم.

قبل از هرچیزی، بهتر است بدانید که تمامی کدهای تاییدیه اتکس با عبارت Ex در داخل یک شش ضلعی شروع می‌شوند. همچنین، این Ex یک بار دیگر نیز در وسط کد تکرار می شود. 

در این بخش برای اینکه بتوانیم به حالت ساده تر، کد را بررسی کنیم، آن را به دو بخش پیشوندهای Ex و پسوندهای Ex تقسیم می کنیم. در تصویر زیر، میتوانید به طور ساده تر منظور را ببینید.

بررسی پیشوندهای کد تاییدیه اتکس

بسته به نوع تاییدیه، هر کد میتواند شامل دو و یا سه پیشوند باشد. برای معادن که گاز و غبار جداگانه نیستند، پیشوند دو بخش دارد و برای دیگر محیط ها سه بخش. این موارد را در این قسمت بررسی می کنیم.

مناسب برای معادن یا دیگر محیط های صنعتی؟

در همان ابتدای کد اتکس، با دو علامت I و II مشخص می‌شود که آیا استاندارد موردنظر مناسب معادن است یا محیط های صنعتی دیگر. اگر در ابتدای کد اتکس با I روبرو شدید، یعنی استاندارد برای معدن و اگر II را مشاهده کردید، یعنی این تاییدیه برای محیط های صنعتی غیرمعدنی صادر شده است.

بخش دوم پیشوند اتکس؛ تجهیز جزو کدام کتگوری است؟

تجهیزاتی که تاییدیه ATEX را دریافت می کنند، به طور کلی به 5 دسته یا کتگوری تقسیم می شوند. این کتگوری ها نشان میدهند که در حالت کلی، تجهیز برای چه زون هایی مناسب است. کتگوری های اتکس با عبارت های M1 و M2 برای محیط های معدنی و اعداد 1، 2 و 3 برای محیط های غیرمعدنی، نشان داده می شوند.

همانطور که قبلا گفته شد، با افزایش عدد مربوطه، خطر حاضر در زون نیز کاهش می‌یابد. از این رو، عدد 1 در این بخش از کد اتکس، نشانگر تجهیزی است که مناسب زون 0 است؛ در حالی که عدد 3 نشانگر تجهیز مناسب برای زون 2 است.

در نهایت، در کنار این علامت ها یکی از دو حروف G و یا D نوشته می‌شود. حرف G برگرفته از حرف اول گاز است که نشان می دهد این استاندارد برای ایمنی در مقابل گازهای انفجاری اخذ شده است. 

حرف D نیز از ابتدای Dust به معنی غبار برداشته شده که نشان می‌دهد استاندارد ایمنی این تجهیز مربوط به غبارات است. البته همانطور که می دانید، در کد تاییدیه مربوط به معادن این حرف وجود نخواهد داشت.

پسوندهای کد اتکس را چگونه بخوانیم؟

بعد از بخش های گفته شده، به عبارت Ex می رسیم که نشان دهنده استاندارد اتکس است. بعد از این عبارت، بایستی 4 بخش دیگر نیز وجود داشته باشند که جزئیات بیشتری در مورد نوع ایمنی ارائه شده توسط تجهیز به ما ارائه می دهند. از این بخش به بعد ماجرا کمی پیچیده تر باشد، پس با دقت بیشتری بخوانید!

روش ایجاد ایمنی در تجهیز چیست؟

بعد از Ex یک عبارت یک یا دو حرفی وجود دارد که روش ایجاد ایمنی در تجهیز را توضیح می‌دهد. این حروف شامل d ،e ،m ،n و ia هستند. مثلا حرف d که یکی از پرکاربردترین هاست، نشان می دهد که هاوزینگ تجهیز به نوعی طراحی شده است که جرقه های ایجاد شده در داخل آن، از محیط بیرون ایزوله باشند. در تصویر زیر می توانید نوع ایمنی مربوط به هر حرف را مشاهده نمایید.

عبارت ia بالاترین سطح ایمنی است؛ این عبارت یعنی اینکه به طور ذاتی تجهیز به طور کامل در محیط انفجاری امن است. معمولا تجهیزاتی که دارای این استاندارد هستند، آنقدر مصرف انرژی محدودی دارند که عملا هیچ جرقه، نقطه گرم یا کوچکترین بارقه نیز در ساختار آن ها ایجاد نمی شود. 

اگر در این قسمت از کد اتکس حروف d ،m و n وجود داشته باشند، این موضوع به این معنی است که تجهیز موردنظر می تواند برای زون های 1 و 2 به کار رود. البته، این به شرطی است که حرف دیگری در ادامه این نمادها وجود نداشته باشد. کمی سخت شد نه؟ نگران نباشید! اجازه بدهید ماجرا را ساده تر کنیم.

گفتیم که این حروف، نشان دهنده روش ایجاد ایمنی هستند. حالا معمولا چسبیده به این حروف یکی از سه حرف a یا b و یا c نوشته می شود. این حرف نیز نشان می دهد که ایمنی ایجاد شده توسط این روش تا چه حد بالاست. 

حرف a نشانگر بالاترین سطح و حرف c نشانگر پایین ترین سطح است. مثلا اگر در این بخش، نماد نوشته شده db باشد، این موضوع نشان می دهد که ایمنی به روش هاوزینگ ایزوله ایجاد شده است و سطح این ایمنی نیز مناسب برای زون های 1 و 2 است.

حرف a نشانگر مناسب بودن تجهیز برای زون 0،1 و 2، حرف b حاکی از مناسب بودن برای زون های 1 و 2 و حرف c نمایانگر مناسب بودن ایمنی ایجاد شده برای زون 2 یا 22 است.

استاندارد اتکس برای گاز است یا غبارات؟

دوباره در این بخش نمادی وجود دارد که نشان می دهد استاندارد موردنظر برای گازها است یا غبارات. اگر در این قسمت با نماد I مواجه شدید، منظور این است که این استاندارد مربوط به معادن است. همانطور که می دانید در معادن به علت وجود همزمان گاز و غبارات، نمیتوان بین این دو مورد تمایز قائل شد. 

نماد II‌صرفا مربوط به تهدیدات ناشی از گاز و III مربوط به غبارات است. معمولا یک حرف هم در ادامه این بخش وجود دارد که عبارتند از A، B و C. در اینجا، نماد C بالاترین ایمنی را ارائه می دهد. مثلا در مورد غبارات، IIIA نشان دهنده ایمنی در برابر ذرات معلق قابل اشتعال، IIIB مربوط به ایمنی در برابر غبارات غیررسانا و IIIC به معنی ایمنی کامل در برابر تمامی موارد قبلی و نیز غبارات رسانا می‌باشد.

کلاس دمایی

در بخش سوم، به قسمتی می رسیم که از کلاس دمایی تجهیز مشخص می‌شود و می تواند از T1 تا T6 متغیر باشد. برای بسیاری از مواد نظیر آمونیاک، پروپان، متان و اتان کلاس تجهیزاتی با کلاس دمایی T1 تا T6 قابل استفاده است. ولی به طور مثال در محیط هایی با خطر نشت بخار گازوئیل و سیکلو هگزان، تجهیز مورد استفاده باید حتما دارای کلاس دمایی بالاتر از T3 باشد.

سطح حفاظت

در پایان هر کد اتکس، یک عبارت دو حرفی وجود دارد که سطح حفاظت ارائه شده توسط تجهیز را نشان می دهد. در این بین، مانند همیشه چند عبارت صرفا مربوط به معادن هستند که شامل دو مورد Mb و Ma هستند. 

کدهای Ga ،Gb ،Db ،Dc و Gc یا همان Da سطوح ایمنی هستند که هرکدام برای زون های خاصی میتوانند مورد استفاده قرار گیرند. بالاترین سطوح حفاظتی شامل Ga و Da هستند. در جدول زیر، میتوانید به طور مفصل مشاهده کنید که هرکدام از این سطوح حفاظتی میتوانند برای کدام زون ها به کار روند.

حالا که تمامی بخش های مربوط به کد اتکس گفته شد، میتوانید با نگاه کردن به تصویر زیر تمامی این بخش ها را به صورت یکجا ببینید و یکبار دیگر مرور کنید!

چند مثال برای آموزش بهتر خواندن کد اتکس 

حالا که نحوه خواندن کد اتکس تجهیزات ابزار دقیق را یاد گرفتیم، بد نیست به چند مثال نگاه کنیم. آماده اید؟ به کد زیر نگاه کنید:

II 2G Ex mb db IIC T6 Gb

این یکی از استانداردهای ممکن برای دتکتورهای گاز اقتصادی و در عین حال قدرتمند پروسنس است. اما چه چیزهایی از این کد میتوانیم بفهمیم؟

1. پیشوندها: اولین بخش، عبارت II است که نشان میدهد این استاندارد مربوط به محیط های صنعتی غیرمعدنی است. سپس، نماد 2G قابل مشاهده است که نشان میدهد این تجهیز در زمره تجهیزات کتگوری 2 اتکس بوده و مناسب گازهاست. همانطور که گفته شد، تجهیزات این کتگوری برای استفاده در زون های 1 و 2 اتکس مناسب هستند.

2. پسوندها: در اینجا، یک نکته کوچک نهفته است! در تجهیزاتی که به طور همزمان، چند روش حفاظتی ارائه دهند، احتمال دارد بلافاصله بعد Ex از دو یا چند عبارت بیاید. در اینجا، عبارات mb db نشان می دهند که این تجهیز از دو طریق ایجاد ایمنی میکند: ایزوله کردن شعله های درون تجهیز از محیط بیرون و نیز هاوزینگی که نقاط بالقوه خطرناک تجهیز را از محیط بیرون کپسوله می کند.

پسوندهای b در انتهای هردو نیز نشان میدهد که سطح ایمنی ارائه شده به این روش بالا و برای زون های 1 و 2 مناسب است.

سپس، با عبارت IIC مواجه هستیم که نشان از ارائه بالاترین سطح ایمنی در برابر گازها و بخارات انفجاری دارد. عبارت T6 نیز کلاس دمایی تجهیز را نشان میدهد که امن ترین درجه ممکن است. در نهایت نیز با Gb روبرو میشویم که دوباره مشخص کننده ایمنی کاملا مناسب برای زون های 1 و 2 است.

با توجه به موارد گفته شده، نتیجه میگیریم که این تجهیز برای تمامی محیط هایی که در دسته زون 1 و زون 2 قرار می گیرند، میتواند مورد استفاده قرار گیرد.

همانطور که میدانید، کد اتکس فقط مربوط به دتکتور گاز نیست. برای مثال، به کد زیر که مربوط به لول ترانسمیتر راداری وگاپالس 68 از شرکت آلمانی وگا است، توجه کنید:

II 1G Ex ia IIC T6

1. پیشوندها: همانطور که میبینید، عبارت II در ابتدای کد نشان می دهد که این استاندارد برای محیط های صنعتی غیرمعدنی ارائه شده است. عبارت 1G در ادامه، نشان می دهد که این تجهیز در کتگوری 1 برای گازها قرار دارد و به این ترتیب می تواند در تمامی زون های 0، 1 و 2 اتکس مورد استفاده قرار گیرد.

2. پسوندها: اولین قسمت، عبارت ia است که نشان میدهد این ابزار دارای امنیت ذاتی در برابر هرگونه انفجار و اشتعال است. این استاندارد همانطور که قبلا گفتیم، بالاترین سطح ایمنی به شمار می رود. سپس، IIC را داریم که بالاترین سطح امنیتی در برابر گازها را مشخص می کند و عبارت T6 نیز نشان می دهد که این تجهیز دارای امن ترین کلاس دمایی است.

با توجه به موارد فوق، میتوان نتیجه گرفت که این سطح سنج میتواند برای تمامی زون های اتکس که مربوط به گازهاست یعنی زون های 0، 1 و 2 به کار رود. بنابراین، برای کسانی که به دنبال افزایش ایمنی و کاهش ریسک در پروژه‌های صنعتی خود هستند، استفاده از تجهیزات ابزار دقیق با تاییدیه ATEX یک انتخاب هوشمندانه و الزامی است.

مقایسه استاندارد اتکس با دیگر استانداردها

استاندارد ATEX یکی از معروف‌ترین استانداردهای بین‌المللی برای محیط‌های مستعد خطر انفجار است که در اروپا و بسیاری از کشورهای دیگر به رسمیت شناخته شده است. اما در کنار این استاندارد، استانداردهای دیگری نیز وجود دارند که در بخش‌های مختلف جهان کاربرد دارند.

مثلا، استاندارد UL (Underwriters Laboratories) که در آمریکای شمالی مورد استفاده قرار می‌گیرد، یکی از معروف‌ترین استانداردها برای ایمنی تجهیزات الکتریکی در محیط‌های خطرناک است. این استاندارد اغلب با استاندارد CSA (Canadian Standards Association) که بیشتر در کانادا شناخته شده است، همراه می‌شود.

این دو استاندارد در کشورهای آمریکای شمالی به‌عنوان رقبای اصلی ATEX و IECEx مطرح هستند. هر کدام از این استانداردها روش‌های خاصی برای ارزیابی و تایید تجهیزات دارند، اما همگی هدف یکسانی را دنبال می‌کنند. یعنی: تامین ایمنی برای افراد و پرسنلی که در محیط‌های دارای پتانسیل انفجاری و ریسک پذیر کار می‌کنند.

به همین دلیل، شرکت‌های بزرگ صنعتی که در بازارهای جهانی فعالیت می‌کنند، باید محصولات خود را مطابق با چندین استاندارد مختلف توسعه دهند تا از انطباق با قوانین هر منطقه جغرافیایی مطمئن شوند.

معرفی تجهیزات ابزار دقیق با تاییدیه اتکس

تجهیزات ابزار دقیق به دلیل کاربرد گسترده و حساسیت بالایی که در فرآیندهای صنعتی دارند، یکی از بخش‌های اصلی در صنایع مختلف به شمار می‌آیند. در محیط‌های مستعد انفجار، مانند پالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها و معادن، استفاده از تجهیزات ضد انفجار ضروری است.

به همین دلایل، بسیاری از تجهیزات ابزار دقیق از جمله ترانسمیتر فشار، سطح سنج‌ ها، ترانسدیوسر ها، دتکتورهای گاز و دما، باید مطابق با استانداردهای ATEX تولید شوند.

برندهای پیشرو مانند: VEGA و Prosense از جمله تولیدکنندگان معتبر این تجهیزات هستند. تجهیزات این شرکت‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که حتی در سخت‌ترین شرایط محیطی، از جمله دماهای بسیار بالا یا پایین، رطوبت زیاد و فشارهای بالا، عملکردی پایدار و ایمن داشته باشند.

بعنوان مثال: در یک محیط گازی که احتمال انفجار به دلیل حضور گازهای قابل اشتعال وجود دارد، استفاده از دتکتورهای گاز با تاییدیه ATEX می‌تواند از بروز فاجعه جلوگیری کند. این تجهیزات با داشتن گواهی‌نامه‌های معتبر، تضمین می‌کنند که در صورت بروز هرگونه حادثه، ریسک انفجار به حداقل می‌رسد و از جان و مال کارکنان محافظت می‌شود.

اهمیت استاندارد اتکس در صنعت ایران

در ایران، صنعت نفت و گاز یکی از کلیدی‌ترین و حساس‌ترین بخش‌های اقتصادی است که رعایت استانداردهای ایمنی در آن اهمیت بسیاری دارد. استاندارد ATEX یکی از مهم‌ترین استانداردهایی است که در محیط‌های مستعد خطر انفجار کاربرد دارد.

جهت اطلاع از قیمت و انواع تجهیزات ضد انفجار کلیک کنید.

رعایت این استاندارد در پروژه‌های نفت، گاز و پتروشیمی و سایر صنایع مرتبط از جمله معادن و صنایع شیمیایی، نه تنها موجب کاهش ریسک‌های حادثه می‌شود، بلکه باعث افزایش اعتماد سرمایه‌گذاران و صاحبان پروژه‌ها می‌شود. بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی و داخلی که در زمینه تجهیزات صنعتی فعالیت می‌کنند، برای حضور در بازارهای ایران، باید محصولات خود را مطابق با استانداردهای ATEX تولید کنند تا بتوانند از مجوزهای مربوطه برخوردار شوند.

اهمیت این استاندارد در ایران به حدی است که بسیاری از پروژه‌ها بدون دریافت گواهی‌نامه‌های معتبر ATEX از نهادهای نظارتی، امکان اجرا ندارند. این گواهی‌نامه‌ها تضمین می‌کنند که تمامی تجهیزات و فرآیندهای مورد استفاده در محیط‌های انفجاری مطابق با بالاترین معیارهای ایمنی بین‌المللی هستند.

خلاصه

استاندارد ATEX به‌عنوان یکی از مهم‌ترین استانداردهای ایمنی در محیط‌های صنعتی معرفی شده که هدف آن حفاظت از جان افراد و کاهش خطرات ناشی از انفجار در محیط‌های مستعد خطر است.

این استاندارد با دقت محیط‌های صنعتی را طبقه‌بندی کرده و برای هر زون یا منطقه کدهای خاصی تعیین می‌کند که نشان‌دهنده میزان خطر و تجهیزات مجاز در آن‌ها است. در این مقاله، نحوه تفسیر و خواندن کدهای ATEX به‌طور جامع و به زبان ساده شرح داده شده است تا متخصصان صنعتی بتوانند به‌درستی تجهیزاتی را انتخاب کنند که برای هر منطقه یا زون مناسب باشد.

با افزایش پیچیدگی محیط‌های صنعتی، اهمیت شناخت صحیح کدهای ATEX بیش از پیش احساس می‌شود. همچنین، تجهیزات ابزار دقیق که دارای تاییدیه ATEX هستند، نقش کلیدی در افزایش ایمنی محیط‌های حساس ایفا می‌کنند.

این تجهیزات با توجه به زون‌های مختلف و با استفاده از تکنیک‌های پیشرفته، مانند ایجاد ایمنی ذاتی یا ایزوله‌سازی خطرات بالقوه، می‌توانند در جلوگیری از وقوع حوادث فاجعه‌بار مؤثر باشند. به این ترتیب، مطالعه و پیروی از استاندارد ATEX به تمام شرکت‌ها و صنایع، بویژه در محیط‌های پرخطر مانند نفت، گاز و پتروشیمی، توصیه می‌شود.

تا اینجا، همه چیز در مورد زون zone و نیز نحوه خواندن کد اتکس تجهیزات ابزار دقیق گفته شد. در نظر داشته باشید که در هر نقطه‌ای به مشکل برخوردید، نیاز نیست حتما خودتان همه چیز را انجام دهید! 

شما به راحتی میتوانید از طریق آیکون واتساپ در سمت راست و پایین صفحه و یا از راه شماره تلفن های مشخص شده در پایین همین صفحه، با کارشناسان فنی آداک فرآیند سپهر در تماس باشید و مشاوره فوق تخصصی کاملا رایگان دریافت کنید!

هر تجربه، سوال و یا نظری که در ارتباط با این مطلب داشته باشید، به راحتی می توانید در بخش نظرات با ما در میان بگذارید. از اینکه در این مطلب از آداک فرآیند سپهر با ما همراه بودید، متشکریم!

سوالات متداول